< Luka 1 >

1 NO ka mea, he nui ka poe i hoao i ka hooponopono i ka mooolelo no na mea i hanaia iwaena o makou,
Meu estimado [amigo ]Teófilo, muitas [pessoas ]viram as coisas que [Jesus ]fez enquanto estava conosco, desde o tempo quando começou a [servir a Deus]. Elas serviram a Deus [ao ensinar aos outros a mensagem ]de Deus. Muitos daqueles que ouviram o que estas pessoas ensinaram escreveram para nós relatos das coisas que [Jesus fez].
2 E like mo ka hai ana mai ia makou a ka poe ike maka, mai ke kumu mai, ka poe hoalewehana hoi no ka olelo.
3 Manao iho la au he mea pono no'u, i ko'u huli ikaika ana a maopopo ia mau mea a pau, mai kinohi mai, e palapala hoakaka ia oe, e Teopilo ka mea kaalana,
Eu mesmo tenho estudado com cuidado estes assuntos, que começaram [antes dele nascer. ]Então resolvi que seria bom que eu também escrevesse para você um relato destes assuntos.
4 I ike oe i ka oiaio o ua mau mea la i aoia'ku ai oe.
Quero que você saiba a verdade daquilo que outros ensinaram a você.
5 IKE au ia Herode ke alii o Iudea, e noho ana kekahi kahuna, o Zakaria kona inoa, no ka papa o Abia; a o kana wahine, no na kaikamahine ia a Aarona, o Elisabeta kona inoa.
Quando [o grande ]Rei Herodes governava o [distrito da ]Judeia, havia um sacerdote [judaico ]chamado Zacarias. Ele pertencia ao [grupo de sacerdotes chamado ]o Grupo de Abias. Ele e sua esposa Isabel eram descendentes do [primeiro sacerdote de Israel], Arão.
6 Ua pono pu laua imua o ke Akua, e hele hala ole ana ma na kanawai a me na oihana a pau a ka Haku.
[Deus considerava/achava que ]os dois eram justos, porque sempre obedeciam sem falha tudo que Deus tinha mandado.
7 Aohe hoi a laua keiki, no ka mea, he pa o Elisabeta; a he nui no hoi ka laua mau makahiki.
Mas eles não tinham filhos, porque Isabel não podia ter filhos. Além disso, ela e seu esposo eram muito idosos.
8 Eia kekahi, i kana hana ana i ka oihana kahuna imua o ke Akua, i ka manawa o kona papa,
Certo Dia o grupo de [Zacarias ]estava fazendo seu trabalho [no templo em Jerusalém, ]e ele estava servindo como sacerdote na presença de Deus.
9 Mamuli o ka oihana mua a ke kahuna, o kana hana keia, e kuni i ka mea ala i kona hele ana iloko o ka luakini o ka Haku.
Seguindo o seu costume, [os outros sacerdotes ]o escolheram por sorteio para entrar no templo do Senhor e queimar incenso.
10 E pule ana ka ahakanaka a pau mawaho, i ka hora i kukuniia'i ka mea ala.
Enquanto ele queimava o incenso, muitos estavam no pátio, orando.
11 Alaila ikeia aku la ka anela a ka Haku, e ka ana ma ka aoao akau o ke kuahu mea ala.
Aí um anjo que o Senhor Deus tinha [mandado ]apareceu a ele. O anjo estava em pé no lado direito do lugar [onde os sacerdotes queimavam ]incenso.
12 A ike aku o Zakaria ia ia, pihoihoi iho la ia, a kau mai la ka makau ia ia.
Zacarias estava assustado quando viu [o anjo], e ficou com muito medo.
13 I mai la ka anela ia ia, Mai makau oe, e Zakaria, no ka mea, ua loheia kau pule; a e hanau ana kau wahine o Elisabeta i keiki kane nau, a e kapa aku oe i kona inoa o Ioane.
Mas o anjo lhe disse, “Zacarias, não tenha medo! Quando você orou pedindo a Deus um filho [(ou, que Deus mandasse o Messias), Deus ouviu o que você disse. Por isso sua esposa ]Isabel vai dar um filho para você. Você deve dar a ele o nome de João.
14 A o hauoli ana hoi oe me ka olioli, a he nui no hoi ka poe e hauoli i kona hanau ana.
Ele vai fazer com que você esteja muito feliz, e muitos outros também vão estar muito felizes porque ele nasceu.
15 No ka mea, e nui auanei oia imua o ka Haku; aole ia e inu i ka waina, aole hoi i ka mea awaawa; o piha no hoi ia i ka Uhane Hemolele, mai ka opu mai o kona makuwahine.
Deus vai considerá-lo muito importante. Ele nunca deve beber vinho nem outra bebida alcoólica, [para que seja dedicado totalmente a Deus]. O Espírito Santo vai controlá-lo desde o dia quando ele nascer.
16 E nui no hoi na mamo a Iseraela ana e hoohuli ai ma ka Haku, ma ko lakou Akua.
Ele vai [convencer ]muitas pessoas em Israel a deixarem [os seus pecados e a agradarem ]o Senhor seu Deus.
17 E hele ana hoi ia mamua ona, me ka uhane a me ka mana o Elia, e hoohuli i ka naau o na makua i ka lakou mau keiki, a i ka poe lohe ole mamuli o ka naauao o ka poe pono; e hooponopono ai i kanaka makaukau no ka Haku.
Já que o Espírito [de Deus ]vai ajudá-lo a [pregar ]com poder assim como [o profeta ]Elias, ele vai preceder [o Messias]. Ele vai fazer com que os pais ajam [de maneira pacífica ]com seus filhos [novamente]. Ele vai fazer com que [muitos ]que não obedecem [Deus ouçam e façam ]as coisas certas que as pessoas justas [dizem a eles]. Ele vai fazer isso para preparar as pessoas para [quando o Messias vier].”
18 Ninau aku la o Zakaria i ka anela, Mahea la wau e ike ai ia mea? No ka mea, he kanaka kahiko wau, a he nui no hoi na makahiki o ka'u wahine.
Aí Zacarias disse ao anjo, “Sou muito velho, portanto não posso ter filho. Minha esposa também é tão velha que não pode ter filho. Portanto, não posso/como é que posso crer que o que o senhor diz vai acontecer!”
19 Olelo mai la ka anela, i mai la ia ia, Owau no o Gaberiela, ka mea e ku ana imua o ke Akua; a ua hoounaia mai nei au e olelo ia oe, a e hai aku ia oe ia mau mea olioli.
Então o anjo disse a ele, “Sou Gabriel, o anjo mais importante de Deus. Faço o que Deus me diz, porque fico constantemente na presença de Deus. Ele me mandou para dizer a você esta boa mensagem sobre o que vai acontecer a você.
20 Aia hoi, o paa ana kou leo, aole e hiki ia oe ke olelo, a hiki i ka la e ko ai ia mau mea, no ka mea, aole oe i manaoio mai i ka'u mau olelo, o hookoia auanei ia i ko lakou manawa.
Mas mesmo que o que eu lhe disse vá acontecer na hora que Deus tenha determinado, você não acreditou que minhas palavras sejam a verdade. Então Deus vai fazer com que você não possa falar até o dia quando isso acontecer/seu filho nascer.”
21 Kakali ae la na kanaka ia Zakaria, haohao iho la i kona loihi ana maloko o ka luakini.
Enquanto estavam falando, as pessoas no pátio estavam esperando Zacarias sair. Eles pensavam, “Por que ele está ficando tanto tempo no templo?”
22 A puka ia iwaho, aole i hiki ia ia ke olelo mai ia lakou; a ike iho la lakou, ua ike oia i ka mea ikea iloko o ka luakini; no ka mea, kunou oia ia lakou, a ua paa no kona leo.
Quando ele saiu, não podia falar com eles. Porque ele não podia falar, fez gestos com as mãos para tentar explicar a eles o que tinha acontecido. Por isso/aí perceberam que ele tinha tido uma visão de Deus/algo que Deus lhe mostrou enquanto estava no templo.
23 Eia kekahi, i ka pau ana'e o na la o kana hana, hoi koke no ia i kona hale.
Quando o tempo de Zacarias servir de sacerdote no templo chegou ao fim, ele saiu de Jerusalém e voltou para casa.
24 A, mahope iho o ia mau la, hapai iho la kana wahine, o Elisabeta, a noho mehameha iho la ia i na malama elima, i iho la,
Algum tempo depois, sua esposa Isabel ficou grávida. Ela não saiu de sua casa durante cinco meses, porque sabia que as pessoas iam rir-se dela durante esse tempo/depois desse tempo as pessoas já não fariam pouco dela se ela lhes dissesse que estava grávida.
25 Oia ka ka Haku i hana mai ai no'u ia mau ia ana i manao mai ai e lawe aku i ka mea a'u i hoinoia mai ai iwaena o kanaka.
Mas ela disse para si mesma, “Deus me ajudou a ficar grávida. Agora ele tem tido pena de mim e tem feito com que eu já não esteja com vergonha porque não tenha filhos!”
26 A i ke ouo o ka malama, na hoounaia mai o Gaberiela, mai ke Akua mai, i kekahi kulanakauhale i Galilaia, o Nazareta ka inoa,
Quando já fazia [quase seis meses ]que Isabel estava [grávida], Deus [de novo ]mandou o anjo Gabriel.
27 I ka wahine puupaa i hoopalauia na kekahi kanaka, o Iosepa ka inoa, no ka ohana a Davida; a o Maria ka inoa o ua wahine puupaa la.
[Desta vez ]ele foi à [cidade de ]Nazaré no [distrito da ]Galileia, a uma virgem que se chamava Maria. [Os pais dela ]tinham prometido que ela ia casar-se com um homem chamado José, que era descendente do [Rei ]Davi.
28 A komo ka anela io na la, i mai la ia, Aloha oe, e ka mea i aloha nui ia, o ka Haku pu me oe. Pomaikai loa oe iwaena o na wahine.
O anjo disse a ela, “Saudações! O Senhor Deus está com você [e já resolveu ]abençoar você grandemente.”
29 A ike aku la, hopohopo iho la oia i kana olelo, a nalu iho la i ke ano o keia aloha ana.
Porém Maria estava muito confundida [quando ouviu ]isso. Ela perguntava a si mesma o que [o anjo queria dizer ]com estas palavras.
30 I mai la ka anela ia ia, Mai makau oe, e Maria; no ka mea, ua loaa ia oe ka lokomaikaiia mai e ke Akua.
Aí o anjo disse a ela, “Maria, Deus está muito contente com você, então não tenha medo.
31 Eia hoi, e hapai auanei oe, a e hanau i ke keikikane, a e kapa iho oe i kona inoa, o IESU.
Você vai ficar grávida e vai ter um filho, e deve dar a ele o nome de Jesus.
32 E nui auanei oia, a e kapaia 'ku, O ke Keiki a ka Mea kiekie loa; a e haawi hoi nona o Iehova ke Akua i ka nohoalii o Davida o kona makuakane.
Ele vai se tornar muito grande. [As pessoas ]vão dizer que ele é o Filho de Deus/o homem que também é Deus. Deus, o Senhor, vai fazer com que ele seja rei assim como foi seu antepassado o [Rei ]Davi.
33 E mau loa no hoi kona alii ana maluna o ka ohana a Iakoba; a o kona aupuni aole ia e pau. (aiōn g165)
Ele vai ser o rei [dos judeus], os descendentes do [seu antepassado ]Jacó, para sempre. Ele vai reinar/governar como rei para sempre!” (aiōn g165)
34 Alaila, ninau aku la o Maria i ka anela, Pehea la uanei ia mea? no ka mea, aole au ike i ke kane.
Aí Maria disse ao anjo, “Já que sou virgem, como posso [ter um filho]?”
35 Olelo mai la ka anela, i mai la ia ia, E kau mai no ka Uhane Hemolele maluna iho ou; a e hoomalu mai ka mana o ka Mea kiekie loa ia oe, no ia mea la hoi, e kapaia ka mea hemolele au e hanau ai, o ke Keiki a ke Akua.
Então o Anjo disse a ela, “O Espírito Santo virá a você e o poder de Deus [MTY/EUP] estará sobre você [para ajudá-la a ficar grávida]. Por isso o filho que você terá vai ser totalmente dedicado aos propósitos de Deus, e [as pessoas ]dirão que ele é o Filho de Deus/homem que também é Deus.
36 Aia hoi, o Elisabeta o kou hoahanau, ua hapai ae nei i ke keikikane i kona wa luwahine; eia hoi ke ono o ka malama o ka wahine i iia'e he pa.
[Também preciso dizer outra coisa a você]. Sua prima Isabel é muito idosa, e [as pessoas ]diziam que ela não podia ter filhos. Mas [faz quase ]seis meses [que ela está grávida], e vai dar à luz um filho!
37 No ka mea, aohe mea hiki ole i ke Akua.
[Mas você não deve se maravilhar disso], porque Deus pode fazer tudo!”
38 I aku la o Maria, Eia hoi ke kauwa wahine a ka Haku; e like me kau olelo, pela e hanaia mai ai no'u. Alaila, hele aku la ka anela mai ona aku.
Aí Maria disse, “Está bem, quero servir o Senhor/Deus, então deixe acontecer o que o senhor disse.” Depois o anjo a deixou.
39 Ia mau la, eu ae la o Maria, a hele wikiwiki aku la i ka aina manua, i kekahi kulanakauhale o Iuda;
Logo depois disso, Maria se preparou e foi rápido a uma cidade nos montes do [distrito da ]Judeia.
40 A komo aku ia iloko o ka hale o Zakaria, a aloha aku la ia Elisabeta,
Ela entrou na casa de Zacarias e saudou [a sua esposa ]Isabel.
41 Eia kekahi, i ka wa i lohe ai o Elisabeta i ko Maria aloha, lele iho la ke keiki iloko o kona opu; a hoopihaia o Elisabeta i ka Uhane Hemolele;
Logo que Maria ouviu a Isabel saudá-la, o nenê pulou no ventre [da Isabel]. O Espírito Santo dominou a Isabel por completo.
42 A olelo mai la oia me ka leo nui, i mai la, Pomaikai loa oe iwaena o na wahine, Pomaikai hoi ka hua o kou opu,
Ela disse [a Maria ]em voz bem alta, “[Deus ]tem abençoado você [mais do que ]abençoou [qualquer outra ]mulher, e [tem ]abençoado o filho que vai ter!
43 Nohea mai keia ia u, i hele mai nei ka makuwahine o ko'u Haku io'u nei?
Não sou/por que sou digno de [Deus permitir que você ]me visite! Você vai ser mãe do meu Senhor!
44 No ka mea, aia hoi, i ka pae ana mai o kou aloha iloko o ko'u mau pepeiao, lele koke ae nei ke keiki i ka olioli iloko o ko'u opu.
[Percebi ]isso porque logo que ouvi você me saudar, o nenê dentro do meu ventre pulou porque estava tão contente [de você ter vindo]!
45 Pomaikai hoi ka wahine i manaoio; e hanaia no na mea i haiia mai ia ia e ka Haku.
[Deus ]a abençoou [porque ]você acreditou que o que o Senhor Deus lhe disse ia acontecer.
46 Alaila, i aku la o Maria, Ke hoonani aku nei kuu uhane i ka Haku;
Então Maria [louvou a Deus ]dizendo/cantando, “Ó, como eu louvo o Senhor/Deus!
47 Hauoli no hoi ko'u uhane i ke Akua i ko'u mea e ola'i;
Alegro-me no meu ser interior porque Deus é quem me salva.
48 No ka mea, ua nana aloha mai oia i ka haahaa o kana kauwa wahine, Eia hoi, ma neia hope aku e iia mai au e na hanauna a pau, He pomaikai.
Eu era apenas a sua serva humilde, mas ele não se esqueceu de mim. Pois de agora em diante, as pessoas de todas as épocas/do futuro vão dizer que Deus se agradava/gostava de mim,
49 No ka mea, o ka Mea mana, ua hana mai ia i na mea nani no'u. He hemolele hoi kona inoa.
porque vão ouvir das coisas que Deus, o Altíssimo, fez para mim. Ele é maravilhoso!
50 E mau ana kona aloha i ka poe makau ia ia, ia hanauna aku ia hanauna aku.
Ele mostra misericórdia àqueles que o respeitam de geração a geração.
51 Ua hoike mai oia i ka mana ma kona lima. Ua hoopuehu i ka poe i haaheo i ka manao o ko lakou naau.
Ele mostra às pessoas que ele é poderoso. Ele faz com que aqueles que pensam de maneira orgulhosa no seu ser interior se dispersem.
52 Ua kiola iho la oia i na'lii ilalo mai luna mai o ko lakou mau nohoalii; a ua hookiekie ae hoi oia i ka poe haahaa.
Ele manda embora os reis poderosos e não deixa que continuem a governar, mas honra aqueles que são humildes/oprimidos.
53 Ua hoomaona mai oia i ka pololi i na mea maikai; a ua hookuke hoi oia i ka poe waiwai me ka nele.
Ele dá coisas boas de comer aos famintos, mas manda embora os ricos sem dar nada a eles.
54 Ua kokua mai oia i kana hanai ia Iseraela, me ka hoomanao i ke aloha,
Ele tem se lembrado do que prometeu. Por isso ele me ajudou e ajudou a todos os outros do povo de Israel que o servem.
55 Mamuli o kana olelo na ko kakou poe kupuna, ia Aberahama, a me kona hua a mau loa aku. (aiōn g165)
Ele prometeu a Abraão e a todos os nossos outros antepasssados que descenderam dele que teria misericórdia deles. (aiōn g165)
56 Noho pa iho la o Maria me Elisabeta ekolu paha malama, alaila hoi ia i kona hale.
Maria ficou com Isabel por mais ou menos três meses. Depois ela voltou para casa.
57 A hiki ko Elisabeta manawa e hanau ai; hanau iho la oia i ke keikikane.
Quando chegou a hora de Isabel dar à luz, ela teve um filho.
58 Lohe iho la na hoalauna, a me na hoahanau ona, i ko ka Haku lokomaikai nui ana ia ia; a olioli pu ae la lakou me ia.
Seus vizinhos e parentes ouviram como Deus a tinha abençoado imensamente, e por isso estavam contentes assim como [Isabel].
59 Eia kekahi, i ka walu o ka la hele mai lakou e okipoepoe i ke keiki; kapa ae la lakou ia ia mamuli o ka inoa o kona makuakane, o Zakaria.
Sete dias depois eles se reuniram para a [cerimônia de ]circuncidar o nenê [para mostrar que ele pertencia a Deus]. Já que o nome do pai era Zacarias, queriam dar ao filho o mesmo nome.
60 Olelo aku la kona makuwahine, i aku la, Aole; aka, e kapaia 'ku no ia o Ioane.
Mas a mãe disse, “Não, seu nome vai ser João.”
61 I mai la lakou ia ia, Aole ou boahanau i kapaia'ku ma keia inoa.
[Então ]eles disseram a ela, “[João ]não é o nome de nenhum dos seus (dual) parentes, [por isso você (dual) não deve dar esse nome a ele].
62 Ninau ae la lakou ma ke kunou ana i kona makuakane i ka inoa ana i makemake ai e kapaia'ku oia.
Então fizeram gestos com as mãos para o pai para ele indicar qual o nome que queria dar ao seu filho.
63 Noi ae la ia i papa palapala, kakau iho la, i ae la, O Ioane kona inoa. A kahaha iho la ko loko o lakou a pau.
[Aí ]ele deu sinal para eles [darem a ele ]uma tabuinha [em que escrever. Quando deram a ele], ele escreveu [no tablete ]”Seu nome é João.” Todos os [que estavam ali ]ficaram maravilhados!
64 A wehe koke ia iho la kona waha a me kona elelo, a olelo aku la ia me ka hoolea i ke Akua.
Zacarias logo podia falar novamente, e louvou a Deus.
65 Kau mai la hoi ka makau maluna o ka poe a pau e kokoke mai ana ia lakou. Kukui ae la ka lono o ua mau mea la a puni ka aina manua o Iudea.
Todos os vizinhos deles ficaram maravilhados/pasmados! Contaram aos outros que moravam em toda a região dos montes do [distrito da ]Judeia essa coisa que tinha acontecido.
66 A o ka poe a pau i lobe, nalu iho la lakou ma ko lakou mau naau, e i ana iho, Heaha la uanei ke ano o keia keiki? Aia me ia ka lima o ka Haku.
Todos que ouviram da coisa pensavam nela. Eles diziam 'Que trabalho será que [este menino ]fará [para Deus quando ele crescer]? Pensavam assim porque [como resultado do que tinha acontecido ]eles tinham certeza de que Deus estaria ajudando-o [de modo poderoso].
67 A o Zakaria kona makuakane, ua piha ia i ka Uhane Hemolele, wanana mai la oia, i mai la,
[Depois que ]o filho de Zacarias [nasceu], o Espírito de Deus dirigiu Zacarias totalmente enquanto ele falou estas palavras que vinham de Deus.
68 E hoomaikaiia ka Haku ke Akua o ka Iseraela; no ka mea, ua ike mai, a ua hoola hoi ia i kona poe kanaka.
“Vamos louvar o Senhor, o Deus que [nós (inc) o povo ]de Israel [adoramos, ] porque ele já chegou para livrar a [nós], o povo de Israel, [dos nossos inimigos].
69 Ua kukulu mai nei oia i mea mana e ola'i no kakou, iloko o ka hale o Davida o kana kauwa;
Ele está nos mandando/enviando alguém que vai nos salvar de maneira poderosa, alguém que é [descendente do Rei ]Davi, que o serviu [bem].
70 E like me kana i hai mai ai ma ka waha o kana mau kaula hemolele mai ke kumu mai o ke ao nei: (aiōn g165)
Muito tempo atrás Deus fez com que seus profetas dissessem que ele faria isso. (aiōn g165)
71 E pakele ai kakou i ko kakou poe enemi, a i ka lima hoi o ka poe a pau e inaina mai ia kakou;
[Ele ]vai nos resgatar dos nossos inimigos, e ele vai [nos salvar ]do poder daqueles que nos odeiam.
72 E hana lokomaikai ana mai i ko kakou poe kupuna, a me ka hoomanao ana hoi i kana berita hemolele:
[Ele vai fazer isso porque ]não se esqueceu do que prometeu aos nossos antepassados; ele prometeu que teria misericórdia de nós, os [descendentes ]deles.
73 I ka mea hoohiki ana i hoohiki ai no Aberahama, no ko kakou kupuna,
Foi isso que ele prometeu firmemente ao nosso antepassado Abraão. Deus lhe disse que ele nos ia resgatar do poder dos nossos inimigos,
74 E haawi mai oia ia kakou, i ka pakele ana i ka lima o ko kakou poe enemi, e malama wiwo ole aku kakou ia ia,
que nos ajudaria a servi-lo sem medo,
75 Me ka hemolele a me ka pono imua o kona alo, i na la a pau o ke ola ana o kakou.
que [faria com que nós ]fôssemos dedicados totalmente a ele, e nos ajudaria a [viver ]corretamente/de maneira justa durante toda a nossa vida.”
76 A o oe, e ke keiki nei, e kapaia'e oe, He kaula na ka mea kiekie loa; no ka mea, e hele ana oe imua o ka maka o ka Haku, e hoomakaukau i na alanui nona;
Então Zacarias disse isto ao seu filho pequeno: “Meu filho, as pessoas dirão que você é um profeta que Deus [MTY/EUP] mandou, porque você vai começar seu trabalho antes de chegar o Senhor Messias para preparar as pessoas para que estejam prontas para ele.
77 E hoike ana i kona poe kanaka i ke ola, ma ke kala ana iho i ko lakou mau hewa,
Você vai dizer ao povo de Deus como é que ele vai guardá-los de serem punidos/castigados pelos seus pecados ao perdoá-los.
78 No ka lokomaikai io o ko kakou Akua; no kahi mea i puka mai ai ka malamalama ia kakou mai luna mai,
Nosso Deus vai fazer isso porque ele é muito bondoso para conosco. Assim como um novo dia começa quando o sol se levanta, Deus vai fazer esta coisa nova para nós quando o Messias nos vem dos céus/de Deus.
79 E hoomalamalama i ka poe e noho ana i ka pouli, a iloko hoi o ka malu o ka make, a e alakai hoi i ko kakou mau wawae ma ka aoao e maluhia ai.
Aqueles que não conhecem Deus são como pessoas que estão na escuridão. Têm medo de que logo vão morrer. Mas quando o Messias nos diz a mensagem de Deus, vai ser como se alguém fizesse com que essas pessoas vissem uma luz brilhante. Ele vai nos guiar para que vivamos em paz.”
80 A nui ae la ua keiki la, ikaika ae la hoi kona manao; ma na wahi nahele no hoi ia, a hiki i ka la o kona hoikeia i ka Iseraela.
Mais tarde, o filho de Zacarias cresceu e ficou forte espiritualmente. Aí ele viveu na região seca até começar a pregar ao povo de Israel.

< Luka 1 >