Proverbs 24
1 Do not envy evil people; do not desire to associate with them,
Nie zazdrość złym ludziom ani nie pragnij z nimi przebywać;
2 because they are [constantly] thinking about acting violently, and whenever they speak [MTY], they talk about (causing trouble/hurting someone).
Ich serce bowiem obmyśla przemoc, a ich wargi mówią o krzywdzie.
3 People make good houses (OR, families) by doing what is wise, and they make their houses (OR, families) strong by [heeding] good advice.
Dom buduje się mądrością, a umacnia się rozumem.
4 By using good sense, [they are able to buy] valuable and beautiful things and put them in the rooms of their houses.
Dzięki wiedzy komory będą napełnione wszelkimi kosztownymi i przyjemnymi bogactwami.
5 Being wise is better than being strong/powerful; those who know [many things can accomplish more] than those who are [very] strong.
Mądry człowiek jest silny, a mąż, który ma wiedzę, dodaje siły.
6 Leaders can fight battles if they have wise advisors, and they win those battles if they have many good advisors.
Bo dzięki mądrej radzie poprowadzisz wojnę, a mnóstwo doradców [da ci] wybawienie.
7 Foolish people cannot understand wise sayings/talk; at public meetings they are not [able to] say anything [that is useful].
Mądrość jest dla głupca zbyt wzniosła; nie otwiera ust swoich w bramie.
8 Those who are [always] planning to do evil things will be called troublemakers.
Kto knuje zło, będzie zwany złośliwym.
9 It is sinful to plan to do foolish things, and people hate those who make fun of [everything that is good].
Obmyślanie głupoty [jest] grzechem, a szyderca budzi odrazę w ludziach.
10 If you [act as though] you are helpless when you have troubles, you are [truly very] weak.
Jeśli w dniu ucisku ustaniesz, twoja siła jest słaba.
11 [If it is unjustly decided] that someone must be executed, [try hard to] rescue them [DOU].
[Jeśli] odmówisz ratunku prowadzonym na śmierć i tym, którzy idą na stracenie;
12 If you say, “I did not know anything about it, [so (it is not my concern/I did not try to help him)],” remember that God knows what we have done, and he knows what we were thinking [IDM, RHQ], and he will certainly [RHQ] repay us as we deserve for what we have done or for not doing what we should have done.
Jeśli powiesz: Nie wiedzieliśmy o tym; czy ten, który waży serca, nie rozumie? A ten, który strzeże twojej duszy, nie pozna? I czy nie odda człowiekowi według jego uczynków?
13 My child/son, eat honey, because it is good [for you]; the honey that drips from honeycombs tastes [very] sweet.
Synu mój, jedz miód, bo jest dobry, i plaster miodu słodki dla twojego podniebienia.
14 Similarly, being wise is good for your soul; if you become wise, you will be [happy in] the future, and [God] will certainly [do for you what you are] confidently expecting him to do [LIT].
Tak [będzie] poznanie mądrości dla twojej duszy; jeśli ją znajdziesz, będzie nagroda, a twoja nadzieja nie będzie zawiedziona.
15 Do not be like wicked people who [hide and] wait to break into the houses of righteous/good [people] and rob/steal things.
Nie czyhaj, niegodziwcze, przed mieszkaniem sprawiedliwego, nie burz miejsca jego odpoczynku;
16 [Even if] good people fall down seven/many times, they [always] stand/get up again, but when a disaster happens to wicked [people], it ruins/destroys them.
Bo sprawiedliwy upada siedem razy, jednak znowu powstaje; a niegodziwi popadną w nieszczęście.
17 Do not be happy when something bad happens to one of your enemies; do not rejoice when he stumbles and falls,
Nie ciesz się, gdy twój nieprzyjaciel upadnie, i niech twoje serce się nie raduje, gdy się potknie;
18 because Yahweh will know what you are thinking, and he will not like it, and [as a result] he will not punish that enemy of yours.
Aby PAN tego nie widział i nie uznał za zło, i nie odwrócił od niego swojego gniewu.
19 Do not become angry/upset about those who do what is evil, and do not [SYN] envy them,
Nie gniewaj się z powodu złoczyńców ani nie zazdrość niegodziwym;
20 because [nothing good] will happen to wicked people; they are [like] a lamp that will soon be extinguished [MET].
Bo zły nie otrzyma nagrody, pochodnia niegodziwych zostanie zgaszona.
21 My child/son, revere Yahweh and [also] honor the king, and do not associate with people who want to rebel against either of them,
Synu mój, bój się PANA i króla, a nie przestawaj z chwiejnymi;
22 because those people will suddenly experience disasters; and no one knows [RHQ] what great disasters that God or the king can cause to happen to them.
Bo ich nieszczęście nastąpi nagle, a któż zna upadek obydwóch?
23 Here are more things that wise [people] have said: It is wrong for judges to decide matters unfairly [IDM].
I to też [należy] do mądrych. Niedobrze jest mieć wzgląd na osobę w sądzie.
24 If they say to people who are guilty, “You (are innocent/have not done something that is wrong),” [even] people in other nations will curse and despise them,
Kto mówi niegodziwemu: Jesteś sprawiedliwy, tego będą ludzie przeklinać, a narody będą się nim brzydzić.
25 but if judges say that guilty people must be punished, things will go well for those judges, and (they will receive blessings/God will bless them).
A ci, którzy [go] strofują, będą szczęśliwi i przyjdzie na nich obfite błogosławieństwo.
26 Those who answer others honestly show that they are truly their friends [IDM].
Pocałują wargi tego, który daje słuszną odpowiedź.
27 First, do the work [that needs to be done] outside [your house], and prepare your fields, [and then plant things], and after you finish doing that, build your house.
Przygotuj swoją pracę na zewnątrz, a wykonuj ją na swoim polu, a potem buduj swój dom.
28 [In the courtroom] do not testify against someone when you have no reason to do that, and do not [try to] deceive [people] by what you say [MTY].
Nie bądź bez powodu świadkiem przeciw swemu bliźniemu ani nie oszukuj swymi wargami.
29 Do not say, “I will do to him what he did to me; I will pay him back for [the bad things that] he did to me.”
Nie mów: Zrobię mu, jak on mi zrobił, oddam temu człowiekowi według jego uczynku.
30 One day I walked by the vineyards of a lazy man, a man who did not have good sense.
Szedłem koło pola leniwego i koło winnicy nierozumnego;
31 I was surprised to see that the fields were full of all kinds of thorny bushes, and the stone wall [around the garden] had (collapsed/fallen down).
A oto wszystko zarosło cierniem, pokrzywy pokryły wszystko, a kamienny mur był zburzony.
32 When I saw that, I thought about it, and I learned this:
Spojrzałem i rozważałem w sercu; obejrzałem i wyciągnąłem naukę.
33 [If you spend a lot of time] sleeping and napping and folding your hands while you rest,
Trochę snu, trochę drzemania, trochę założenia rąk, by odpocząć;
34 [soon] you will become poor; [it will be as though] [PRS, SIM] a bandit who had a weapon in his hand [attacked you and stole all that you had].
A twoje ubóstwo przyjdzie jak podróżny, a niedostatek – jak mąż uzbrojony.
