Proverbs 24

1 Be not thou envious of evil men, neither desire to be with them;

Ayaw kasina niadtong mga daotan, ni magtinguha sa pagpakig-uban kanila,

2 for their heart studieth destruction, and their lips talk of mischief.

tungod kay ang ilang mga kasingkasing naglaraw ug kadaot ug ang ilang mga ngabil nagsulti mahitungod sa kasamok.

3 Through wisdom is a house built, and by understanding it is established;

Pinaagi sa kaalam natukod ang balay ug pinaagi sa panabot napabarog kini.

4 and by knowledge are the chambers filled with all precious and pleasant substance.

Pinaagi sa kahibalo napuno ang mga lawak sa tanang bililhon ug maanindot nga mga bahandi.

5 A wise man is strong, and a man of knowledge increaseth strength.

Kusgan ang manggugubat sa kaalam, ug ang tawo sa kahibalo makadugang sa iyang kusog;

6 For with good advice shalt thou make thy war; and in the multitude of counsellors there is safety.

kay pinaagi sa maalamon nga paggiya makaasdang ka sa imong pagpakiggubat ug uban sa daghang mga magtatambag adunay kadaogan.

7 Wisdom is too high for a fool: he will not open his mouth in the gate.

Ang kaalam hataas kaayo alang sa usa ka buangbuang; wala niya bukha ang iyang baba diha sa ganghaan.

8 He that deviseth to do evil shall be called a master of intrigues.

Adunay naglaraw nga magbuhat ug daotan— gitawag siya sa mga tawo nga agalon sa daotang mga laraw.

9 The purpose of folly is sin, and the scorner is an abomination to men.

Sala ang binuang nga laraw ug biaybiayon sa mga lalaki ang mga matamayon.

10 [If] thou losest courage in the day of trouble, thy strength is small.

Kung magmaluyahon ka uban ang kahadlok sa adlaw sa kasamok, nan diyutay ra ang imong kusog.

11 Deliver them that are taken forth unto death, and withdraw not from them that stagger to slaughter.

Luwasa kadtong gidala ngadto sa kamatayon ug kupti kadtong nagsusapinday ngadto sa ihawanan.

12 If thou sayest, Behold, we knew it not, will not he that weigheth the hearts consider it? And he that preserveth thy soul, he knoweth it; and he rendereth to man according to his work.

Kung moingon ka, “Tan-awa, wala kami nasayod mahitungod niini,” ang nagtimbang-timbang sa kasingkasing wala ba siya makasabot sa imong giingon? Ug siya nga nagabantay sa imong kinabuhi, wala ba siya masayod niini? Ug dili ba ihatag sa Dios sa matag usa ang angay kaniya?

13 Eat honey, my son, for it is good; and a honeycomb is sweet to thy taste:

Akong anak nga lalaki, pagkaon ug dugos tungod kay maayo kini, tungod kay ang tinulo sa balayan sa putyokan tam-is sa imong pagtilaw.

14 so consider wisdom for thy soul; if thou hast found it, there shall be a result, and thine expectation shall not be cut off.

Mao usab ang kaalam alang sa imong kalag— kung makaplagan mo kini, aduna gayoy kaugmaon ug ang imong paglaom dili mahanaw.

15 Lay not wait, O wicked [man], against the dwelling of the righteous; lay not waste his resting-place.

Ayaw pangatang sama sa daotan nga mosulong sa balay sa matarong. Ayaw gubaa ang iyang pinuy-anan!

16 For the righteous falleth seven times, and riseth up again; but the wicked stumble into disaster.

Kay mapukan ang matarong sa makapito ka higayon ug mobarog pag-usab, apan malaglag ang daotan pinaagi sa katalagman.

17 Rejoice not when thine enemy falleth, and let not thy heart be glad when he stumbleth;

Ayaw paglipay sa dihang mapukan ang imong kaaway ug ayaw tugoti nga magmaya ang imong kasingkasing sa dihang mahisukamod siya,

18 lest Jehovah see it, and it be evil in his sight, and he turn away his anger from him.

o makakita si Yahweh ug dili na itugot ug iiway niya ang iyang kapungot diha kaniya.

19 Fret not thyself because of evil-doers, [and] be not envious of the wicked:

Ayaw kabalaka tungod sa mga nagabuhat ug daotan, ug ayaw kasina sa mga tawong daotan,

20 for there shall be no future to the evil [man]; the lamp of the wicked shall be put out.

kay walay kaugmaon ang tawong daotan ug pagapalungon ang lampara sa mga tawong daotan.

21 My son, fear Jehovah and the king: meddle not with them that are given to change.

Kahadloki si Yahweh, ug kahadloki ang hari, akong anak nga lalaki; ayaw pakig-uban niadtong nakigbatok tali kanila,

22 For their calamity shall rise suddenly; and who knoweth the ruin of them both?

kay ang ilang katalagman moabot dayon ug kinsa man ang masayod sa gidak-on sa kalaglagan nga moabot gikan kanilang duha?

23 These things also come from the wise. It is not good to have respect of persons in judgment.

Kini usab ang mga panultihon sa maalamon. Ang dili makatarunganon nga paghukom sa katungod diha sa balaod dili maayo.

24 He that saith unto the wicked, Thou art righteous, peoples shall curse him, nations shall abhor him;

Si bisan kinsa nga mosulti ngadto sa sad-an, “Anaa ka sa katarong,” matinunglo sa mga tawo ug kasilagan sa kanasoran.

25 but to them that rebuke [him] shall be delight, and a good blessing cometh upon them.

Apan magmalipayon kadtong mobadlong sa daotan ug ang mga gasa sa pagkamaayo moabot kanila.

26 He kisseth the lips who giveth a right answer.

Siya nga mohatag ug tinud-anay nga tubag naghatag usab ug halok sa mga ngabil.

27 Prepare thy work without, and put thy field in order, and afterwards build thy house.

Andama ang imong buluhaton sa gawas, ug himoa nga andam ang tanan alang sa imong kaugalingon diha sa uma; human niana, tukora ang imong balay.

28 Be not a witness against thy neighbour without cause; and wouldest thou deceive with thy lips?

Ayaw pagsaksi batok sa imong silingan kung wala kay kapasikaran ug ayaw panglimbong pinaagi sa imong mga ngabil.

29 Say not, I will do so to him as he hath done to me, I will render to the man according to his work.

Ayaw pag-ingon, “buhaton ko kaniya kung unsa ang iyang gibuhat kanako; balosan ko siya tungod sa iyang gibuhat.”

30 I went by the field of a sluggard, and by the vineyard of a man void of understanding;

Miagi ako sa uma sa tawong tapolan, agi sa parasan sa tawong walay alamag.

31 and lo, it was all grown over with thistles, and nettles had covered the face thereof, and its stone wall was broken down.

Mitubo ang mga tunok bisan asa, ang yuta naputos sa mga sampinit, ug nahugno ang paril nga hinimo sa bato.

32 Then I looked, I took it to heart; I saw, I received instruction:

Unya ako kining nakita ug gihunahuna; mitan-aw ako ug nadawat ang gitudlo.

33 — A little sleep, a little slumber, a little folding of the hands to rest!

Ang diyutay nga pagkatulog, ang diyutay nga hinanok, ang diyutay nga pagkiyugpos sa mga kamot aron mopahulay—

34 So shall thy poverty come [as] a roving plunderer, and thy penury as an armed man.

ug ang kawalad-on nagapadulong nga nagpanon nganha kanimo, ug ang imong mga gikinahanglan sama sa sundalo nga sinangkapan sa hinagiban.